Ongrijpbare elementen van Zee en Wind

Fritz Raddatz schreef een wervelend portret van Rilke.

Originele interpretaties en Elegant geformuleerde loftuitingen.

Deel VII

Amsterdam, 30 juni 2021– De meningen over Rainer Maria Rilke (1875-1926) liepen uiteen. Thomas Mann vond hem een ‘Oostenrijkse snob’ wiens ‘kwezelachtige geaffecteerdheid’ ongenietbaar was. Robert Musil daarentegen noemde hem de belangrijkste Duitstalige dichter sinds de Middeleeuwen, een groot modernist en prozavernieuwer bovendien. 

Fritz J. Raddatz neemt in zijn wervelend geschreven Rilke-biografie een tussenpositie in. Ook Raddatz is niet blind voor Rilkes gekoketteer met niet bestaande adelbrieven en andere vormen van snobisme, zoals hij ook de spot drijft met Rilkes twijfelachtige jeugdwerk – al maakt hij een uitzondering voor het prozagedicht ‘Die Weise von Liebe und Tod des Cornets Christoph Rilke’. 

Toch krijg je de indruk dat Raddatz slechts kritiek levert om zijn lof beter te laten uitkomen. Het mooist is deze studie misschien wel als Raddatz zijn enthousiasme de vrije loop laat en ingaat op de ‘bovenaardse, hemelse muziek’ van Rilkes verzen, of als hij diens intuïtie prijst en zijn vermogen om zich door de natuur te laten meeslepen. ‘Dat is een wonderbaarlijke bijzonderheid van Rilke: hij raakt zo geestdriftig door de natuur dat je bij zijn schilderingen het idee hebt dat hij zelf de wind en de zee en de spleetachtige rots is.’ 

Twee eigenschappen hebben Rilkes leven bepaald, aldus de biograaf. Allereerst wijst Raddatz op het narcisme van de dichter, wiens ‘innerlijke structuur’ altijd ‘hermetisch’ is gebleven. 

Vrouwen ervoer hij als bedreiging, hij ontwikkelde zelfs een ‘filosofie van het op afstand houden’ de beroemde ‘Philosophie der Entfernung’. 

Enerzijds was Rilke een echte versierder die zich graag door de liefde liet inspireren, anderzijds beschouwde hij de vrouwen als ‘indringers en rustverstoorders’ en was hij niet in staat om duurzaam met iemand samen te leven. Zijn huwelijk met de kunstenares Clara Westhoff werd al vroeg ontbonden.

Een flinke stoet van minnaressen of vriendinnen passeert de revue om Raddatz’ niet geheel originele theorie te staven. 

Te beginnen met Lou Andreas-Salomé, de belangrijkste vrouw in Rilkes leven, en eindigend vlak voor zijn dood in 1926, toen hij stierf aan leukemie. Daarna met de Russische dichteres Marina Tsvetajeva, die hij pardoes had aangeschreven omdat hij gegrepen werd door haar poëzie. 

De andere bepalende factor was Rilkes geïsoleerde jeugd in Praag en de opvoeding door een bigotte moeder, die haar enige kind overdreven zorgzaam behandelde en lange tijd in meisjeskleren liet rondlopen. 

Phia Rilke, die gescheiden leefde van haar man, een hogere spoorwegbeamte, was ook de oorzaak van Rilkes adellijke tic. Helaas komt dit thema niet volledig uit de verf. 

Raddatz had hier kunnen wijzen op de positie van de Duitstalige minderheid in Praag waartoe Rilke behoorde: zeven procent van de bevolking. En een brug kunnen slaan naar Franz Kafka – die als jood dubbel geïsoleerd was. 

Het is overigens toch al opmerkelijk hoeveel parallellen er zijn tussen deze twee – ogenschijnlijk tegenstrijdige – giganten uit de wereldliteratuur: ‘angst’ vormt een sleutelwoord in hun beider oeuvres, ze lopen vooruit op het existentialisme en modernisme, beiden waren sterk narcistisch (Kafka nog iets meer) en leefden ascetisch- vegetarisch. 

Briljant is Raddatz vooral met zijn compacte commentaar op Rilkes belangrijkste werken: de gedichtencycli Duineser Elegien en Sonette an Orpheus (beide uit 1923) en de dagboekroman Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge (1910). Met dit laatste werk heeft Rilke volgens zijn biograaf bewezen dat hij zijn tijd ver vooruit was; Raddatz beschouwt de dagboekschrijver zelfs als een ‘surrealist avant la lettre’ en ontdekt bij hem, even origineel als overtuigend, talloze vooruitwijzingen naar beeldende kunstenaars als René Magritte, Paul Delvaux, Giorgio de Chirico of Max Ernst. 

Fritz J. Raddatz is een uiterst levendig en enthousiast stilist, zoals we hem al jarenlang kennen; hij publiceerde eerder succesvolle boeken over Heinrich Heine en Gottfried Benn en was jarenlang chef-literatuur van het weekblad Die Zeit. Enkele omissies doen wellicht afbreuk aan zijn studie over Rilke; de term monografie zou overigens, gelet op de omvang, beter zijn geweest dan het op de omslag prijkende woord ‘biografie’. 

De betekenis van Paul Cézanne en Auguste Rodin voor Rilkes werk krijgt te weinig aandacht. Over beide kunstenaars schreef Rilke een belangrijke studie, ze hebben zijn kunstopvatting in het begin van de eeuw sterk beïnvloed en ondermeer bijgedragen tot het zogenaamde ‘zakelijke zeggen’ van de Neue Gedichte (1907) – een bundel die Raddatz niet eens noemt. Het hoofdstuk over de beeldhouwer Rodin (Rilke was diens privé-secretaris, in 1906 werd hij om vage redenen op staande voet ontslagen) heeft als verrassende titel: ‘Eine homoerotische Ehe’. 

Maar van intimiteiten tussen beiden is geen sprake geweest, en wat de biograaf hier bedoelt blijft volkomen raadselachtig. 

De tot dusver omvangrijkste levensbeschrijving van Rilke verscheen in 1996: Ralph Freedmans duizend bladzijden tellende Life of a Poet: Rainer Maria Rilke – in het Duits verschenen in twee delen. Een degelijke academische studie, sterk in de interpretaties maar nogal saai van stijl. De beste Rilke-biografie blijft de in 1981 verschenen, ruim de helft kortere studie van Wolfgang Leppmann, die ook in het Nederlands werd vertaald: Rainer Maria Rilke; Zijn leven en werk.

Fritz Raddatz wil niet concurreren met deze werken, hij noemt ze niet eens in het register. 

Hij heeft een origineel, elegant en soms prikkelend portret geschreven. 

Voor Rilke-liefhebbers zeer aanbevolen.

Wordt vervolgd Zie Deel VIII

Fritz J. Raddatz: Rilke. Überzähliges Dasein. Eine Biographie. Arche Verlag, 224 blz. € 22,70