Hiroshi Sugimoto en het thema tijd

Inleiding

In dit onderzoek staat de serie Portraits (1999) die fotograaf Hiroshi Sugimoto in wassenbeeldenmusea maakte centraal. De serie bestaat uit 33 levensgrote, zwart-wit portretten van wereldwijd bekende historische of hedendaagse personen. Sugimoto is bekend om zijn series van lang belichte, serene zwart-wit foto’s die vaak de thema’s tijd en geschiedenis aanroeren. Als liefhebber van zowel fotografie, portretten als Japanse kunst heb ik voor deze intrigerende serie van Sugimoto gekozen. In Portraits verwijst hij onder andere naar oude meesters in de schilderkunst, zoals de zestiende-eeuwse schilder Hans Holbein de Jonge. Deze maakte de portretten die in de twintigste eeuw model stonden voor een aantal van de gefotografeerde wassen beelden. De serie heeft echter een ander, centraal thema dat uitgewerkt wordt door de verschillende lagen die ontstaan als Sugimoto foto’s maakt van wassen beelden van historische figuren: de tijd. De portretten richten zich vooral op de beleving van tijd bij de kijker.

Een portret is te definiëren als een beeltenis die refereert naar een bepaald individu. In die zin zijn de Portraits puur representatieve portretten. Door het conceptuele karakter van de serie – reproducties van reproducties – gaat Sugimoto echter verder. Hij onderzoekt niet alleen de mediumspecificiteit van fotografie ten opzichte van wassen beelden en van schilderijen; ook de rol die tijd speelt bij het verbinden van deze verschillende media staat
centraal. De historische personen met hun plaats in de geschiedenis, het imiteren van oude meesters door de gekozen fototechniek en de eigenschappen van fotografie bij het vastleggen van wassen beelden: het zijn allemaal facetten van het spel met de tijd dat de kunstenaar speelt.

De centrale vraag in dit onderzoek luidt daarom: hoe gebruikt Sugimoto in Portraits het medium fotografie om de representatie van tijd in de serie te onderzoeken?
Ondersteunende deelvragen om deze analyse uit te voeren zijn:

• Op welke manier speelt tijd een rol in het andere werk van Sugimoto?
• Wat is de invloed van de materialiteit van het was en van de foto’s?
• In hoeverre is Roland Barthes’ visie op fotografie van toepassing?
• Wat heeft de kunstenaar gezegd over zijn eigen idee van tijdsbeleving?
  Met dit onderzoek hoop ik onder woorden te kunnen brengen waarom ik deze serie zo
  intrigerend vind, met name hoe geschiedenis en tijd deze portretten extra lading geven.

Voor dit onderzoek heb ik twee portretten uit de serie geselecteerd: Henry VIII als voorbeeld van een historisch figuur en Fidel Castro als voorbeeld van een hedendaagse bekendheid (afb. 1 en 2).

1 – Sugimoto en het thema tijd

1.1. De serie Portraits

In opdracht van het Duitse Guggenheim in Berlijn maakte Hiroshi Sugimoto een serie portretten van wassen beelden in onder andere de musea Madame Tussauds in Londen en Amsterdam. De serie werd voor het eerst geëxposeerd in Berlijn in de periode maart – mei 2000.Al vanaf 1976 fotografeert Sugimoto in wassenbeeldenmusea. De serie Portraits
onderscheidt zich van de eerdere series omdat Sugimoto hiervoor de objecten uit hun context haalde en tegen een zwarte achtergrond fotografeerde.

De serie Portraits bestaat uit bekende mensen uit het heden en verleden plus twee tableau scènes van schilderijen, De Muziekles van Johannes Vermeer en Het laatste avondmaal van Leonardo da Vinci.1 Deze twee laatste werken wijzen – tezamen met de portretten van de schilders Rembrandt en Piet Mondriaan in de serie – expliciet op de bijzondere relatie tussen de schilderkunst en haar opvolger fotografie. Vooral in de portretkunst is schilderkunst
vanaf de negentiende eeuw vervangen door fotografie. Sugimoto gebruikt dit als een
motief in de serie.

Voor dit onderzoek waar de perceptie van tijd in de serie centraal staat heb ik twee andere portretten gekozen uit de serie als model: Henry VIII en Fidel Castro. Voor het wassen beeld in Londen dat gefotografeerd is voor Henry VIII zijn geschilderderde portretten door Hans Holbein de Jonge uit de periode 1534-1540 gebruikt als voorbeeld. Voor het beeld van Fidel Castro zijn diverse foto’s van de oud-politiek leider van Cuba gebruikt. Portraits is hiermee
een serie gedecontextualiseerde representaties van representaties van representaties(afb. 3):

3 – het concept van Portraits

A: Hans Holbein de Jonge, Hendrik VIII, 1536, 27,5×17,5 cm, olieverf op doek, Thyssen-Bornemisza, Madrid
B: Henry VIII, wassen beeld, Madame Tussauds, Londen
C: Hiroshi Sugimoto, Henry VIII, 1999, zilvergelatinedruk (oplage 5), 149×119 cm

1 In de bijlage staan alle portretten van de serie vermeld

Het materiaal was werd al in de oudheid, onder andere in het Romeinse rijk, gebruikt voor dodenmaskers als herinnering aan een overledene. De oerfunctie van portretten is het weer aanwezig maken van mensen – letterlijk re-presentatie – die in tijd of in afstand afwezig zijn. ² Ook bij Hendrik VIII en Castro speelden hun portretten een rol als substituut van de machthebber. In dergelijke gevallen is het mimetisch karakter van het portret van groot belang. Tegelijkertijd zijn dergelijke portretten regelmatig geïdealiseerd door de maker om bij te dragen aan de status en autoriteit van de geportretteerde. We herkennen Hendrik VIII van de schilderijen, maar dit hoeven geen natuurgetrouwe weergaven van zijn verschijning te zijn. Bij Castro weten we dat dit bij de portretfoto’s wel het geval is, omdat het een vaak gefotografeerd en gefilmd hedendaags persoon is.

Sugimoto gebruikte voor de foto’s een zwaar en groot negentiende-eeuws fototoestel, lange sluitertijden (tot twintig minuten bij deze serie) en een bewerkelijke handmatige ontwikkelmethode. Zijn manier van belichten van de wassen beelden is geïnspireerd op de lichtwerking in de schilderijen van de oude meesters, waardoor een dramatisch chiaroscuroeffect ontstaat. Door deze methode zijn de foto’s van Portraits uiterst gedetailleerde en zeer esthetische foto’s. Hij wilde ‘als een zestiende-eeuwse fotograaf bijdragen in hun herdenking’.³ Portraits is hiermee een zeer accurate weergave geworden van beelden die een vertaling zijn van representaties die weer geïdealiseerd (Hendrik) of gefragmenteerd (Castro) konden zijn. Het postmoderne concept van Sugimoto creëert op deze manier
verschillende lagen van betekenis.

2 Woodall, 1997, p 8
3 Bashkoff, 2000, p. 28

Lees Deel II