Het verhaal van de Vrije Wil

Sprookje of niet?

Voer voor liefhebbers

Oliver Burkeman

Amsterdam, 3 mei 2021–Maar zeker ook in de wereld van besluiten en intenties leidt het ene tot het andere. Onze beslissingen en intenties hebben te maken met neurale activiteit – en waarom zou een neuron net zo min als een steen zijn vrijgesteld van de wetten van de fysica?

Dus in het fruitschaalvoorbeeld zijn er fysiologische redenen waarom u zich in de eerste plaats hongerig voelt, en er zijn oorzaken – in uw genen, uw opvoeding of uw huidige omgeving – waarom u ervoor kiest om uw honger aan te pakken met fruit in plaats van met een doos met donuts.

En je voorkeur voor de banaan boven de appel, op het moment van de veronderstelde keuze, moet veroorzaakt zijn door wat er eerder was gebeurd, vermoedelijk inclusief het patroon van neuronen die in je hersenen vuren, dat zelf werd veroorzaakt – en zo verder in een ononderbroken ketting tot je geboorte, de ontmoeting van je ouders, hun geboorten en uiteindelijk de geboorte van de kosmos.

Maar als dat allemaal waar is, is er gewoon geen ruimte voor het soort vrije wil dat je je misschien zou kunnen voorstellen als je de appel en banaan ziet en je afvraagt welke je gaat kiezen.

Om te hebben wat in het wetenschappelijke jargon bekend staat als ‘contra-causale’ vrije wil – zodat je een andere keuze zou kunnen maken als je de band van de geschiedenis terugspoelt naar het moment van keuze – je op de een of andere manier buiten de fysieke realiteit zou moeten glippen .

Om een keuze te maken die niet alleen de volgende schakel was in de ononderbroken keten van oorzaken, zou je los moeten kunnen staan van de hele zaak, een spookachtige aanwezigheid gescheiden van de materiële wereld, maar op mysterieuze wijze nog steeds in staat zijn om het te beïnvloeden.

Maar je kunt natuurlijk niet echt naar deze veronderstelde plek komen die buiten het universum ligt, los van alle atomen waaruit het bestaat en de wetten die hen beheersen. U bent slechts enkele van de atomen in het universum, die worden beheerst door dezelfde voorspelbare wetten als de rest.

Het was de Franse polyhistor Pierre-Simon Laplace, die in 1814 schreef, die de puzzel hier het meest beknopt verwoordde: hoe kan er vrije wil zijn in een universum waar gebeurtenissen als een uurwerk voortschrijden?

Zijn gedachte-experiment staat bekend als Laplace’s demon, en zijn argument ging als volgt: als een hypothetisch ultra-intelligent wezen – of demon – op de een of andere manier de positie van elk atoom in het universum op een bepaald moment in de tijd zou kunnen weten, samen met alle wetten die hun interacties beheersten, kon het de toekomst in zijn geheel voorspellen. Er zou niets zijn dat het niet zou weten over de wereld over 100 of 1000 jaar later, tot aan de kleinste trilling van de vleugel van een mus.

Je denkt misschien dat je een vrije keuze hebt gemaakt om met je partner te trouwen, of een salade bij je maaltijd kiest in plaats van frites; maar in feite zou de demon van Laplace het al die tijd hebben geweten, door te extrapoleren langs de eindeloze reeks oorzaken. “Voor zo’n intellect,” zei Laplace, “zou niets onzeker kunnen zijn, en de toekomst zou, net als het verleden, voor zijn ogen aanwezig zijn.”

Het is waar dat sinds Laplace’s tijd, bevindingen in de kwantumfysica hebben aangetoond dat sommige gebeurtenissen, op het niveau van atomen en elektronen, echt willekeurig zijn, wat betekent dat ze van tevoren onmogelijk te voorspellen zijn, zelfs niet door een hypothetische megabrein.

Maar weinig mensen die betrokken zijn bij het debat over vrije wil, denken dat dit een cruciaal verschil maakt. Die kleine fluctuaties hebben waarschijnlijk weinig relevante invloed op het leven op de schaal waarop we het leven, als mens. En in elk geval is er net zo min vrijheid om onderworpen te zijn aan het willekeurige gedrag van elektronen als slaaf te zijn van vooraf bepaalde causale wetten.

Hoe dan ook, iets anders dan je eigen vrije wil lijkt aan je touwtjes te trekken.

Verreweg de meest verontrustende implicatie van de zaak tegen de vrije wil, voor de meesten die ermee te maken krijgen, is wat het lijkt te zeggen over moraliteit: dat niemand ooit echt een beloning of straf verdient voor wat ze doen, want wat ze doen is het resultaat van blinde deterministische krachten plus misschien een beetje kwantum-willekeurigheid.

“Voor de vrije wil scepticus”, schrijft Gregg Caruso in zijn nieuwe boek Just Deserts, een verzameling dialogen met zijn collega-filosoof Daniel Dennett, “het is nooit eerlijk om iemand als moreel verantwoordelijk te behandelen.

Als we de volledige implicaties van dat idee zouden accepteren, zou de manier waarop we elkaar behandelen – en vooral de manier waarop we criminelen behandelen – onherkenbaar veranderen.

Kijk een naar wat Charles Whitman daarover te zeggen heeft.

Lees deel IV

Oliver Burkeman is een Brits schrijver die in New York woont