Molière: Grondschepper Modern Frankrijk
400 jaar oud: Still Going Strong
antonfoek.com
Amsterdam, 13 april 2022– Frankrijk staat aan de vooravond van het Molière-jaar. In allerlei theaters in het land zal de komende maanden de 400ste geboortedag van de geliefde toneelschrijver worden gevierd, met uiteraard de Comédie Française in Parijs als festivalhart.
Dat gezelschap, gevestigd aan de Place Colette in hartje Parijs, staat bekend om de klassieke manier waarop het toneelrepertoire er in ere wordt gehouden. Maar hoe relevant is Molière nog, en hoe hou je al die bekende, veel gespeelde toneelstukken een beetje fris? Ook de Comédie Française gaat met haar tijd mee, en gunde Ivo van Hove de eer om het Molière-jaar komend weekend af te trappen met zijn regie van Tartuffe, een van Molières bekendste stukken, een komedie over een schijnbaar devote verleider en intrigant. Van Hove gaat het ook meteen anders doen. Hij haalt hoofdpersoon Tartuffe naar het nu: bij hem is hij geen intrigant, maar een zwerver, een clochard.
‘Juist dat wil ik in mijn voorstelling benadrukken’, zegt Van Hove vanuit Parijs, tussen de repetities door. ‘Voor mij is Tartuffe niet de sluwe indringer die liegt en bedriegt, maar vooral de bedelaar die moet overleven van de paar centen die de mensen hem toewerpen. In een paar klassieke opvoeringen die ik zag, is hij alleen maar uit op geld en macht, in onze visie zet hij vastgeroeste zaken flink op zijn kop. Het gezin waarin hij binnendringt is aan het eind van het stuk compleet veranderd. Dat is voor mij het vertrekpunt, en de actuele, sociale context: ik zie Tartuffe als een overlever, iemand die zich bevindt te midden van allerlei grote veranderingen in de samenleving.’
Gebedsgenezer
De satirische komedie Tartuffe gaat over het keurige, burgerlijke gezin van hoofdpersoon Orgon dat bezoek krijgt van ene Tartuffe, die met allerlei vrome praatjes binnendringt. Als een combinatie van gebedsgenezer en verlosser betovert hij gaandeweg bijna elk gezinslid. Los van deze anekdote zou je kunnen stellen dat dit stuk inderdaad over de buitenstaander gaat, de vreemdeling, en de haat daartegen.
Van Hove regisseerde al twee keer eerder bij het prestigieuze ensemble. Hij maakte er Les damnés, naar de film The Damned van Luchino Visconti, en Electre/Oreste van Euripides. ‘Natuurlijk is het een eer om juist hier het Molière-jaar te mogen openen. Als Belg bevind ik me in het hol van de leeuw, bij het belangrijkste theatergezelschap van Frankrijk. Tartuffe is bovendien het eerste Franse stuk dat ik hier regisseer. Dat zorgt absoluut voor extra spanning.’
Afgezien van de actualisering doet van Hove nog iets bijzonders: hij regisseert de oerversie van Tartuffe, die in 1664 in première ging maar meteen daarna werd verboden. In de 17de eeuw werd die versie maar twee keer opgevoerd, want naar de mening van de autoriteiten bevatte het stuk te veel kritiek op de kerk en haar volgelingen. Molière was in die tijd verbonden aan het hof van koning Lodewijk XIV, die aanvankelijk wel clementie had met de door hem onderhouden toneelschrijver. Niettemin zwichtte de koning voor de bezwaren van de gekwetste kerkelijke elite. Molière breidde de oorspronkelijke komedie van drie bedrijven uit tot vijf, waarmee de koning wel vrede had. Tartuffe ging vijf jaar later alsnog in première, in een minder scherpe versie, en werd een succes.
Molières toneelstukken – behalve Tartuffe behoren De mensenhater, De vrek, Don Juan en De ingebeelde zieke tot zijn meest gespeelde titels – zijn scherpe komedies in een kluchtige verpakking. De mannen zijn grijpgraag, benepen, hypocriet, de vrouwen wulps of lijdzaam. En altijd wordt net zo goed de draak gestoken met de autoriteiten, de kerk en de elite als met simpele lieden die het niet zo nauw nemen met de moraal. In Nederland staan zijn stukken niet vaak op het repertoire. Wij kennen wel een Molière-traditie, maar die is van lang geleden, hoewel zich af en toe ook theatermakers van nu aan deze virtuoos geschreven komedies wagen.
Oh là là
Uitleggen waarom Shakespeare en Tsjechov tijdloos zijn en telkens opnieuw gespeeld moeten worden, dat hoeft eigenlijk nooit, maar bij Molière ligt dat anders. Molière, dat is toch die schrijver van stukken vol oh là là, wulpse vrouwen en hitsige mannen, verstrikt in misverstanden?
Jammer, vindt Laurens Spoor, kenner en vertaler van veel Franse toneelstukken, waaronder ook Molières De misantroop. ‘Dat toneelstuk zit vol freudiaanse verwijzingen avant la lettre, is uitermate geestig en gaat ook nog ergens over. De misantroop vormt de crux van Molières oeuvre. Hij maakt daarin de omslag van veredelde klucht, het soort stukken dat hij aanvankelijk schreef, naar gelaagde komedie. Nog steeds past hij overdrijving als stijlmiddel toe, maar zijn personages krijgen meer psychologische diepgang.
‘Stukken als De vrek en De ingebeelde zieke wemelen van de uitvergrote figuren, maar zitten ook vol angels en weerhaken. In De misantroop gaat het hoofdpersonage een stap verder en doet, ondanks zijn koppigheid, aan introspectie, is in conflict met zichzelf, maakt een ontwikkeling door en trekt consequenties. Voor een toneelstuk is dat interessanter dan een rechtlijnige klucht.’
Spoor vergelijkt Molières misantroop met iemand als Maarten van Rossem, maar dan in het kwadraat: radicaal zeggen wat je vindt en eigenlijk niet geschikt zijn voor al te veel sociaal contact. In dat personage schuilt beslist ook Molière zelf. De schrijver werd onderhouden door het hof, maar hij uitte er in zijn werk ook kritiek op. Hij bekritiseerde het gekonkel en de hypocrisie in de kringen waarvan hij afhankelijk was.
Wat Spoor ook wil benadrukken is de grandioze taal van Molière, zijn dialogen, de spitsvondigheid daarin. ‘Behalve dat hij die stukken schreef, was hij ook de regisseur en meestal speelde hij de hoofdrol. Zijn enorme ervaring op al die vlakken maakt dat zijn teksten perfect zijn uitgekristalliseerd. Het is normale spreektaal, maar tegelijkertijd geschreven in prachtige berijmde alexandrijnen. Die taal tilt de hele inhoud van het stuk als het ware op, vorm en inhoud vallen samen. Elke klemtoon telt, zelfs een vloek past in de alexandrijn.’
Jongleren
Mede daarom was en is zijn werk zo geliefd bij acteurs die van taal en van teksttoneel houden. Al is die manier van komediespelen, dat jongleren met de taal in weelderige kostuums, niet meer zo in de mode, althans in Nederland niet. Lang geleden waren er een paar onvergetelijke Molière-opvoeringen, met Lou Landré in De mensenhater bij De Appel (1997, regie Aus Greidanus sr.) en Gees Linnebank in De vrek bij Het Nationale Toneel (2002, regie Karst Woudstra). Geweldige komedianten, die ook de pijn van hun personages lieten zien, het hoe en waarom van hun benepenheid en depressies.
Veel later waren het vooral Belgische theatermakers die zich met verve op Molière stortten. Misschien kunnen Belgen zo goed met hem uit de voeten vanwege hun tweetaligheid, de dominantie van het katholicisme en het van nature binnenhouden van gevoelens.
Van onze zuiderburen was Dirk Tanghe de absolute koning onder de Molière-regisseurs. Vooral zijn regie van Tartuffe bij de Paardenkathedraal in Utrecht is legendarisch: het werd een flitsende, blasfemische relikitsch show en een seksueel intens geladen voorstelling tegelijk. Recenter is het verrukkelijke Poquelin (Molières echte naam was Jean-Baptiste Poquelin), een co-productie van een aantal Vlaamse theatergroepen, waarin Molières bekendste stukken door de mangel werden gehaald. Met grotesk spelende acteurs en een finale die volkomen ontspoorde in een malle klucht.
Aan de andere kant van het spectrum staat de bloedserieuze voorstelling Molière die de Vlaming Luk Perceval in 2008 maakte in Berlijn, die ook te zien was in het Holland Festival. Ook Perceval deed Molières komedies in de blender, maar dat leverde geen vrolijk theater op, eerder een loodzware dodendans. Perceval zelf zei daar destijds dit over: ‘Want laten we eerlijk zijn: oppervlakkig beschouwd zijn het eenvoudige verhaaltjes, die niet veel verder gaan dan wat cafégrappen: man bedriegt vrouw, broer is verliefd op zus, maar weet niet dat het zus is. Dat soort onzin. Veel interessanter is de thematiek die daar onder ligt, onder die grappen zit iets extreem tragisch. Molière zelf is vooral de mensenhater: een mens die niet alleen de wereld, maar ook zichzelf haat.’
Molière zelf als mensenhater, Tartuffe als clochard: Molière is al vierhonderd jaar tijdloos.’