Making The Beast with the Two Backs: Shakespeare/Verdi

Happiness to your Sheets

Amsterdam, 25 Feb. 2021– Lang, echt lang geleden, opgroeiend van kind naar een jonge man, raakte ik gefascineerd door een opmerking met een, voor mij toen en op dat tijdstip, sterk sexuele connotatie. 

Zo eentje waar ik over moest nadenken en een brok van in mijn keel kreeg. Het gaat om de opmerking van de oom van Desdemona, de toenmalige verloofde van Othello en later zijn vrouw. 

Die oom, de Doge van Venetië, in Othello van Shakespeare had het toen, voor mij raadselachtig en intrigerend,  over het maken van het beest met de twee ruggen en een wens voor geluk aan de lakens. [ I wish happiness to your sheets ]

Het grootse en meeslepend meesterwerk van de Italiaanse maestro Verdi, gebaseerd op het al  even geniale en grootse stuk van William Shakespeare, raakt aan belangrijke thema’s en wortels van het menselijk leven. 

Hunkering naar liefde waar plaats is voor jaloezie, maar ook  de raadselachtige sexualiteit en racisme of verschrikkelijke gevolgen van giftige desinformatie. Het is alsof het recentelijk in 2021 plaatsvindt en geschreven is. 

Dat alles in een muziekvorm die betoverend en wonderschoon is. 

De opera opent meteen in volle actie: in een zwaar onweer weet Generaal Othello zijn schip aan te meren waar angstig op zijn aankomst is gewacht. Hij komt met het nieuws dat de vijand is verslagen en lijkt en passant, in staat de storm tot bedaren te brengen. Meteen is duidelijk: Otello is een groot leider en een indrukwekkend man. 

De rol is moeilijk: voor Otello is een meer dan fenomenale dramatische tenor nodig, die zowel met groot volume als intiem klein kan zingen, én alle schakeringen van zijn complexe karakter kan acteren.

Otello is nu al weer vrijwel het hele leven een bijna bovenmenselijke held. Maar hij heeft ook een jaloers, opvliegend karakter, en is als zwarte man in een witte gemeenschap eigenlijk enigszins onzeker over zichzelf en ook over de liefde van zijn vrouw Desdemona. Zij komt steeds niet over de desinformatie door, Iago de wereld ingefluisterd, heen. 

Als zij Salce bij Verdi zingt en er gebeurt niets met de toeschouwer, dan weet ik het ook niet meer. In hun grote duet blijkt hun liefde voor elkaar echter voortdurend, onvoorwaardelijk en ontroerend, ze cirkelen als verliefde tieners om elkaar heen. 

Hij vraagt haar smekend om een kus, nog een kus, en nog eentje.  Verdi maakt hun geluk en dat van ons compleet. Toch vermoordt Othello zijn Desdemona even later. 

Hoe kan dat?

Iago? 

Hij doet mij aan een huidige boreale politicus in Nederland denken. Die ene die zijn volgelingen onlangs vroeg of zij hun dochter met een neger thuis zouden laten komen. Otello’s adjudant koestert een diepgewortelde haat jegens zijn meerdere, die alles is wat hijzelf niet is: eerlijk, nobel, krachtig en vrijwel overal geliefd. Maar juist omdat Otello Iago juist als vertrouweling ziet, is het betrekkelijk eenvoudig om zijn doel, het vernietigen van een reus en  formidabele man.  

Dat kan racisme met mensen doen.

Het is bij Iago dat het racisme jegens Otello zijn walgelijke gezicht laat zien, Iago omschrijft hem als ‘diklippige barbaar’. Shakespeare werkt zijn beweegredenen en drijfveer niet verder uit. Daarmee is Iago in het toneelstuk in essentie een duivel met ongekende demonen. 

Maar bij Verdi wordt hij toch een mens.  Zo eentje die voor zou kunnen komen in ‘ Alle Mensen Deugen’ van Rutger Bregman, maar waar ook de librettist Arrigo Boito hem die menselijker trekken toebedeelt. 

Onopvallend, gewoon, alsof Iago je buurman of collega en misschien wel vriend kan zijn. Dat maakt hem echter juist de demonische duivel. Ondanks zijn al zijn succes voelt Otello zich nog altijd een buitenstaander tussen de Venetianen die hem ooit misbruikten en kleineerden. 

Zijn twijfel hij of hij de liefde kan vasthouden van de beeldschone, veel jongere patriciërs dochter Desdemona. Iago weet dat allemaal en buit het walgelijk en gewetenloos uit. Hij suggereert quasi achteloos dat Desdemona een affaire heeft, en weet die vileine leugen steeds dieper in Otello’s hoofd te nagelen. Herhalen, fluisteren, insinueren, de stelselmatige intriges vreten aan Otello, totdat van hem niets overblijft dan woede en uiteindelijk de waanzin. 

Een proces dat ook vandaag de dag herkenbaar is waardoor velen het land, waar zij vandaan komen, bijna niet meer herkennen.

Iedereen weet en voelt dat het slecht gaat aflopen en hoopt tegen beter weten in. Verdi weet dat, en vraagt je met iedere noot van zijn magistrale muziek om medeleven voor een prachtig paar dat zoveel beter verdient dan hun gegund is. Pas als Desdemona dood is, komen Iago’s verzinselen aan het licht. Dan is het natuurlijk al veel te laat.  

Het moment dat Otello beseft dat hij enkel om leugens de liefde van zijn leven heeft vermoord, heeft het hart van menigeen aan flarden verscheurd.  En dan is Verdi nog niet klaar. Otello slaat met een om zijn polsband verborgen dolk, de hand aan zichzelf. Hij strompelt stervend terug naar het lichaam van zijn dode geliefde. Als een al bijna vervlogen herinnering klinkt hun liefdesthema en Otello vraagt Desdemona smekend om een kus, nog een kus en huilend om nog één. 

Het geluk, dat de de oom van Desdemona hen bij de verloving toewenstte: Happiness to Your Sheets, Making the Beast with the Two Backs, is uiteindelijk niet van de grond gekomen.  Het lijkt de metafoor voor ons leven van vandaag de dag, met een brok in de keel en het verlangen naar vroeger toen alles beter zou zijn.